کلزا و نکات مهم در کاشت , داشت و برداشت
آماده سازی زمین
مجموعه شرایطی که سرعت جوانه زنی و ایجاد پوشش سریع و یکنواخت را فراهم می سازد باعث بهبود کنترل علف های هرز و افزایش مقاومت به سرما و عملکرد دانه می شود. بستر بذر باید نسبتاً هموار باشد و تا عمق مناسبی رطوبت کافی داشته باشد. ساختمان سطح خاک باید دارای دانه بندی خوبی بوده و حاوی 30 تا 45 درصد ذرات ریز و مقداری کلوخه کوچک جهت جلوگیری از فرسایش باشد. اگر بستر بذر حاوی دانه های ریز زیادی باشد، رطوبت خاک از دسترس خارج می شود، بستر بذر سله می بندد و سطح بسیار محکمی را ایجاد می کند که این موضوع باعث استقرار
ضعیف گیاهچه ها و اتلاف رطوبت می گردد. بنابراین جهت تهیه بستر بذر مناسب ضمن دقت در انتخاب مزرعه معمولاً عملیات آماده سازی زمین شامل شخم، دیسک و ماله انجام می شود.
پس از شخم عمیق برای از بین بردن کلوخه های خاک، دو بار دیسک عمود بر هم ضروری می باشد. در این مرحله می توان علف کش پیش از کاشت مانند ترفلان را نیز با خاک مخلوط نمود، همچنین از کودهای شیمیایی پایه موردنیاز استفاده کرد. جهت استفاده از علف کش ترفلان، تهیه زمین و بستر کاشت باید به نحو مطلوبی انجام پذیرد. در زمین هایی که دارای کلوخه هستند و یا خشکه کاری می شوند، این علف کش تأثیر لازم را خواهد گذاشت. زیرا این علف کش در مرحله جوانه زنی، علف های هرز را کنترل می کند. بنابراین باید خاک تا حدی مرطوب بوده و علف کش در عمق 10 سانتیمتری خاک قرار گیرد. پس از دیسک زدن، از ماله نیز جهت تسطیح زمین و کمک به سبز شدن یکنواخت مزرعه استفاده می گردد.
تاریخ کاشت
جهت پوشش مناسب مزرعه و رشد مطلوب و افزایش تحمل به سرما، کلزا باید در تاریخ مناسب کشت گردد. به طورکلی کلزا باید 6 هفته قبل از شروع اولین یخبندان )دمای کمتر از -4 درجه سانتی گراد( کشت شود. کاشت زود هنگام باعث جذب مقدار زیادی آب و مواد غذایی در طول فصل پاییز و در نتیجه رشد زیاد بوته ها می شود که این مسئله بقای گیاه در زمستان را کاهش می دهد.
از طرف دیگر کاشت با تأخیر نیز باعث کوچک ماندن گیاه و عدم ذخیره کافی مواد غذایی شده و این مسئله نیز خطر سرمازدگی را افزایش می دهد. چنانچه قبل از شروع زمستان، بوته 8 برگی، قطر طوقه 8 میلی متر، طول ریشه عمودی گیاه 15 تا 20 سانتی متر و وزن خشک بوته 6 تا 8 گرم باشد، درجه حرارت -18 تا 22 - درجه سانتیگراد برای بوته قابل تحمل است و اگر بوته قبل از شروع زمستان در مرحله 4 برگی با قطر طوقه 5 میلی متر و طول ریشه عمدی 7 تا 9 سانتی متر باشد درجه حرارت -13 تا- 17 درجه سانتی گراد را تحمل می نماید.
تاریخ های کاشت زیر برای اقلیم های مختلف توصیه می شوند
اقلیم گرم و مرطوب: گیلان 10 ) تا 25 مهر(، مازندران15 ) مهرماه تا 15 آبان ماه(، گلستان 30 ) مهر تا 15 آبان(،
در منطقه گنبد به دلیل خشکی اول فصل و عدم وجود سرمای شدید زمستانه، تاریخ کاشت 10 تا 30 آبان توصیه می گردد.
اقلیم گرم و خشک: خوزستان 1 ) تا 20 آبان(، جیرفت )نیمه اول ابان(، زابل ) 20مهر تا 10 آبان(، ارزوییه کرمان
)نیمه دوم مهر تا نیمه اول آبان(، ایران شهر ) 10 تا 20 آبان(، برازجان ) 10 تا 30 آبان(، سرپل ذهاب ) 1 تا 15 آبان(، داراب ( 20مهر تا 10 آبان(، حاجی آباد ) 1 تا 15 آبان( و بم )نیمه اول آبان(.
اقلیم معتدل سرد: تهران ) 20 تا 30 شهریور(، زرقان فارس ( 20 شهریور تا 15 مهر(، قزوین ) 15 تا 30 شهریور(، اصفهان ) 15تا 30 شهریور(، اسلام آباد غرب ) 15تا 30 شهریور( و نیشابور ) 20 شهریور تا 10 مهر(.
اقلیم سرد: همدان10 ) تا 20 شهریور(، مشهد )نیمه دوم شهریور(، شهرکرد )نیمه دوم شهریور(، ارومیه )نیمه دوم شهریور(، اراک )نیمه دوم شهریور(، شاهرود )نیمه دوم شهریور( و میاندوآب )نیمه دوم شهریور(.
میزان بذر و تراکم بوته
کلزا در دامنه وسیعی از تراکم بوته سازگاری دارد. بدین معنی که مصرف 4 تا 10 کیلوگرم بذر در هکتار، تفاوتی در عملکرد دانه ایجاد نخواهد کرد. تراکم بوته 60 تا 80 بوته در متر مربع ایده آل می باشد. تراکم بوته کمتر از 20 بوته در مترمربع باعث افزایش خوابیدگی و حساسیت به سرما و نهایتاً کاهش عملکرد دانه می گردد. اگر مزرعه کلزا در زمستان با خسارت سرما مواجه شده باشد، باید قبل از نابود کردن و شخم زدن مزرعه، 10 تا 20 بوته سالم کلزا وجود داشته باشد، بوته ها می توانند با افزایش شاخه دهی، فواصل بین خود را پر نمایند. در این حالت، عملکرد دانه این مزرعه 60 تا 70 درصد عملکرد مزرعه ای است که 60 تا 80 بوته در مترمربع داشته باشد. با این حال تراکم بوته پایین مزرعه باعث ایجاد پوشش تنگ می شود که این مسئله، تراکم علف های هرز و رقابت آنها را افزایش می دهد و همچنین باعث ایجاد ساقه های محکم و قطور می گردد و برداشت مزرعه با مشکل مواجه می شود. تراکم بوته مطلوب باعث زودرسی و یکنواختی در رسیدگی می گردد و ساقه های نازک ایجاد شده، راحت تر برداشت می شوند.
به هر حال تراکم های بوته بالا نیز نه تنها عملکرد دانه را افزایش نمی دهند، بلکه ممکن است خطر وقوع ورس و بیماری را افزایش دهند. علاوه بر این باعث ضعیف و کوچک شدن بوته ها و نهایتاً موجب افزایش خطر سرمازدگی در زمستان می شوند.
میانگین تعداد بذر در یک کیلومتر کلزا حدود 250 هزار عدد است. بنابراین یک کیلوگرم بذر کلزا با اندازه متوسط، تراکمی حدود 25 بوته در مترمربع ایجاد می کند. با توجه به شرایط خاک، کیفیت بذر و روش کاشت، درصد جوانه زنی متفاوت خواهد بود. برای تعیین مقدار مناسب بذر جهت کاشت، باید برچسب کیسه بذر را برای اطلاع از وزن هزار دانه و درصد خلوص بذر مطالعه کرد. میانگین میزان بذر مصرفی در صورت وجود بستر بذر مناسب، 5 تا 7 کیلوگرم در هکتار در روش کشت ردیفی و 7 تا 9 کیلوگرم در هکتار در روش دست پاش.
عمق و ابعاد کشت
بذر کلزا را باید به دلیل ریز بودن باید در عمق کم کشت کرد. عمق کاشت معمولاً بین 1 تا 3 سانتی متر با توجه به نوع رقم، بافت و ساختمان خاک، رطوبت خاک و اقلیم منطقه در نظر گرفته می شود. بذرهای کوچک کلزا در شرایط ایده آل باید به خاک پوشانده شوند، اما در مناطق خشک لازم است بذر کمی عمیق تر کاشته شود تا با اطمینان بیشتری با رطوبت خاک در تماس باشد. حفظ رطوبت برای جوانه زدن سریع لازم است. بنابراین بهتر است یک غلظت سبک برای فشردن خاک پس از کاشت زده شود. البته این عمل در خاک های سنگین توصیه نمی شود. عمق کاشت بیش از 4 سانتی متر، جوانه زنی را به تأخیر انداخته، بنیه بذر را ضعیف نموده و تکامل گیاهچه را در پاییز به تعویق می اندازد.
فاصله خطوط کاشت می تواند بر روی کنترل علف های هرز، حساسیت به خوابیدگی، میزان مصرف آب و کود ازته و در نهایت عملکرد دانه اثر داشته باشد. فاصله خطوط 15 تا 35 سانتی متر که در اغلب بذر کارهای غلات دانه ریز قابل تنظیم است، برای کشت کلزا نیز مناسب می باشد. فاصله بوته ها روی ردیف هم 3 تا 4 سانتی متر در نظر گرفته می شود.
روش کاشت
کلزا را به دو روش دست پاش و مکانیزه می کارند. در کشت دست پاش به میزان بذر بیشتری نیاز خواهد بود. در این روش، بستر بذر باید کاملاً صاف شود و پس از پخش بذر، یک دیسک یا غلطک بسیار سبک زده شود تا تماس کافی بین بذر و خاک ایجاد گردد. آبیاری باید با دقت زیاد انجام شود تا از شسته شدن بذر و عدم یکنواختی در بستر مزرعه جلوگیری گردد. در روش کشت مکانیزه هم می توان با خطی کار غلات و هم بذرکار پنوماتیک، عمل کاشت را انجام داد.
در هنگام استفاده از بذرکار غلات باید تنظیم دستگاه را با توجه به عمق مناسب کاشت و میزان بذر مطلوب تغییر دارد. این عمل کمی مشکل است زیرا که بذر کلزا نسبت به بذر غلات ریزتر بوده و عمق کاشت آن سطح یتر می باشد. همچنین می توان از موزع مخصوص کلزا و تثبیت کننده عمق در این دستگاه ها استفاده نمود. از آنجایی که شرایط فیزیکی خاک در همه مناطق کشور مناسب نبوده و تمامی بذور کلزای کشت شده قادر به سبز شدن نمی باشند، بنابراین استفاده از دستگاه پنوماتیک به جز در مناطق خاص کشور توصیه نمی شود.
در روش کشت مسطح، بهتر است فاصله خطوط کشت 30 سانتی متر در نظر گرفته شود و در روش کشت ردیفی ، فاصله ردیف ها 60 سانتی متر و در روی هر ردیف، دو خط کشت در نظر گرفته می شود. در این شرایط بهتر است از بذر کار استفاده شود که در این صورت، توجه به نکات زیر ضروری است:
-1 دریچه روی مخزن بذر و زیر موزع ها در کمترین مقدار ریزش بذر قرار گیرد.
-2 زبانک زیر موزع ها با موزع ها مماس شود.
-3 قسمت کشویی یا قسمت دنده ای موزع ها در حداقل تماس با بذر باشد.
-4 برای استمرار ریزش بذر )رعایت فاصله بذر روی خط(، درجه دنده روی 70 تا 90 باشد.
-5 خطی کارهای اضافه روی پشته حذف گردد، به این ترتیب که دریچه سقوط بذر را بسته، به وسیله طناب بالا کشیده و به شاسی دستگاه متصل کرد.
-6 در صورت تنظیم دقیق دستگاه و مصرف بذر با میزان توصیه شده، می توان بدن بستن یک در میان لوله های سقوط مشابه کشت گندم عمل کرد.
در هر روش کاشت، استفاده از لوله قبل از کاشت از اهمیت ویژه ای برخوردار است و عامل مهمی در سبز یکنواخت و آرایش مناسب بوته ها می باشد.
اهمیت اقتصادی، تکامل و اصلاح کلزا
در یک تقسیم بندی کلی کلزا را به دو گروه اصلی تقسیم می کنند. گروهی که به کلزا صنعتی معروفند و گروهی که به کلزای خوراکی معروف می باشند. گیاهان جنس براسیکا برحسب میزان اسیداروسیک )اسید چربی که برای انسان و دام مضر است( به دو گروه عمده تقسیم می شوند.
دسته او که با علامت اختصاری HEAR ) ) مشخص می گردند روغن آنها بیش از 5 درصد اسیداروسیک بوده و مصرف خوراکی ندارند.
دسته دوم که با علامت اختصاری ( LEAR) نامگذاری می شوند روغن آنها با کمتر از 5 درصد اسیداروسیک مصرف خوراکی دارد. علاوه بر ماده مضر فوق یک ماده مضر دیگر در کنجاله و علوفه کلزا به نام گلوکوزینولات وجود دارد. این ماده شیمیایی در برخی از گیاهان وجود داشته و باعث طعم تند و بوی زننده اندام های آنهاست. در ارقام جدید کلزا میزان این ماده مضر بسیار کاهش یافته است. فیبر نیز از دیگر موادی است که باعث افت کیفیت کنجاله می گردد. مقدار فیبر ارقام دارای مصارف جدید بسیار کم شده است. کلزاهای HEAR دارای مصارف صنعتی بوده و در صنعت لاستیک و پلاستیک سازی، صنایع شیمیایی، صنایع رنگ، صابون سازی و نیز به عنوان روان کننده در دستگاهای صنعتی و موتور جت )به دلیل تحمل حرارت بالا( کاربرد دارند. به این ترتیب تداوم اصلاح کلزا در مسیر کاهش مواد مضر از قبیل میزان اسیداروسیک، گلوکوزینولات و فیبر قرار گرفت.
تکامل و اصلاح کلزا از کلزای سنتی تا ارقام اصلاح شده
کلزای سنتی HEAR : هنوز هم تولید شده و حاوی 22 تا 60 درصد اسیداروسیک در روغن و 100 تا 205 میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله می باشد.
ارقام یک صفر LEAR : معمولا واریته های کانادایی بوده و حاوی کمتر از 5 درصد اسیداروسیک در روغن و تا
100 تا 205 میکرومول گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله می باشد.
ارقام دو صفر: نوع تکامل یافته ارقام یک صفر بوده و حاوی کمتر از 2 درصد اسیداروسیک در روغن و 18تا 30 میکرومول گلوزینولات در هر گرم کنجاله می باشند.
ارقام سه صفر: نوع اصلاح شده ارقام شلغم روغنی بوده و اصطلاحا به آن ( Candle) می گویند که دارای حداقل میزان اسیداروسیک، گلوکوزینولات و فیبر می باشد. در سال 1979 نام عمومی Canola در کانادا برای کلیه رقم های دو صفر منظور گردید.
روغن کلزا در مقایسه با روغن های حاصل از دانه های ذرت، آفتابگردان و سویا ب هدلیل حضور اسیدهای چرب اشباع شده و فاقد کلسترول از کیفیت تغذیه ای بالایی برخوردار است.
کنجاله کلزا با دارا بودن 46.5درصد پروتئین و حدود 3.5 درصد چربی و 12 درصد فسفر قابل جذب نسبت به کنجاله سویا برتری نشان می دهد.
ترکیب اسیدهای چرب و مزایای تغذیه ای
الف( اسیدهای چرب اشباح: روغن کلزا در میان روغن های خوراکی شناخته شده نظیر روغن های سویا، آفتابگردان، پالم، بادام زمینی و زیتون، همچنین روغن های حیوانی و کره کمترین میزان اسیدهای چرب اشباح را دارا است. امروزه ثابت شده است مصرف زیاد اسیدهای چرب اشباح برای سلامتی مضر است و به دلیل افزایش نسبت کلسترول بد به خوب همچنین افزایش انعقادپذری خون ) ترمبوز( خطر ابتلا به بیمار یهای قلبی– عروقی و عوارض ناشی از آنها را تشدید می کند.
ب( اسید لینولنیک )امگا (3 و اسید لینولئیک )امگا( 6این دو اسید چرب به عنوان اسیدهای چرب ضروری شناخته می شوند که بدن انسان حتماً باید از طریق مواد غذایی آنها را دریافت کند، روغن کلزا بیشترین میزان اسید لینولنیک )امگا (3 را در میان روغن های گیاهی )نباتی( شناخته شده داراست.
تحقیقات جدید مزایای متعدد فراوانی را برای اسیدهای چرب امگا 3 به اثبات رسانده است که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
کاهش فشارخون، کلسترول و تری گلیسرید، بهبود عملکرد قلب و کمک به سلامت آن، پیشگیری و بهبود ناراحتیهای مفصلی و روماتیسمی، پیشگیری و بهبود افسردگی و ناراحتی های روحی-روانی و پیشگیری از ابتلا به سرطان.
امروزه در الگو و توصیه های جدید تغذیه ای مصرف حداقل 1.7 گرم اسید لینولنیک )امگا (3 در روز توصیه می شود. شایان ذکر است که یک قاشق غذاخوری روغن کلزای استاندارد حاوی حدود یک گرم اسیدلینولنیک است از این رو روغن کلزا روغن خوراکی برای بیماران قلبی، افراد مسن، چاق، مبتلا به دیابت و کلیه افرادی است که به دلیل مختلف از رژیم های غذایی خاص پیروی می کنند.
مروری بر مزایای روغن کلزا )کانولا(
- غنی از اسیدهای چرب ضروری
- سرشار از امگا 3
- دارای کمترین اسیدهای چرب اشباح در میان روغن های خوراکی متداول
- مناسب برای افرادی که از رژیم غذایی مخصوص پیروی می کنند همچنین افراد مبتلا به دیابت و بیماران قلبی
- با ارزش تغذیه ای بهتر
- ضامن سلامت قلب و ایده آل به منظور پیشگیری از بروز بیمار یهای قلبی و عروقی
- مقاوم در طی مراحل پخ توپز و سرخ کردن غذا
مزایای کابردی
زراعت کلزا از 3000 سال قبل در هندوستان رواج داشته است و از آنجا به چین و ژاپن راه یافته است. در اروپا استخراج روغن از دانه کلزا و سایر گونه های متعلق به جنس براسیکا دست کم از قرن شانزدهم رواج داشته است. این روغن ابتدا به عنوان روغن چراغ استفاده شده و سپس به عنوان روغن خوراکی مرسوم گردیده است. در سال 1936 گونه Brassica campestris و چند سال بعد Brassica napusبه کانادا وارد شد.
تولید تجارتی کلزا در غرب کانادا در سال 1942 به عنوان تأمین کننده روغن روان ساز در جنگ جهانی دوم آغاز گردید اما به دلیل قحطی و گرسنگی و کمبود منابع روغن خوراکی مقداری از آن به مصرف غذایی رسید. در سال 1968 اولین رقم کلزا با میزان اسیداروسیک پایین در کانادا تولید شد. ارقام میداس، اسپان، تورچ از نخستین رقم های اصلاح شده با اسیداروسیک پایین می باشند که در کانادا مورد کشت قرار گرفته اند.
در سال 1974 رقم تاور به عنوان اولین رقم دو صفر کلزا که هم مقدار اسید اروسیک و هم مقدار گلوکزینولیت آن پایین بود معرفی شد. مدتی پس از معرفی رقم های دو صفر کلزا رقم های دو صفر شلغم روغنی نیز اصلاح و آزاد گردید. از آن جمله می توان به رقم کندل اشاره کرد که علاوه بر مقدار گلوکوزینولیت و اسیداروسیک، فیبر کمتری نیز دارد.
رقم های دارای این ویژگی به رقم های سه صفر شهرت یافته ولی هنوزدر سطح وسیعی مورد استفاده قرار نگرفته اند. با تولید ارقام جدید و کاهش میزان مواد مضر در روغن و کنجاله کلزا سیر صعودی توسعه کشت کلزا شدت گرفت به طوری که سرعت رشد آن بعد از معرفی ارقام جدید از کلیه دانه های روغنی بیشتر بوده است. موطن کلزا هنوز دقیقاً مشخص نیست اما به احتمال قوی خاستگاه آن ناحیه آسیا و اروپا است چون زیرگونه های متعلق به شلغم روغنی به صورت وحشی از اروپای غربی تا چین پراکنده است، بنابراین می توان پذیرفت که دارای دو موطن یکی در ناحیه افغانستان، پاکستان و دیگری در ناحیه مدیترانه باشد و همچنین ممکن است یک ناحیه فرعی آن ترکیه- ایران باشد. از طرفی چون پراکنش اولیه دوگونه تشکیل دهنده کلزا یعنی کلم و شلغم روغنی در ناحیه خاوری اروپا به هم رسیده و تداخل می یابند، بعضی براین باورند که گیاه کلزا برای اولین بار در این منطقه از ترکیب دوگونه فوق به وجود آمده است.
کلمات کلیدی:
